Αν και δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς πρωτοκτίσθηκαν τα μοναστήρια αυτά η εντόπια παράδοση τα ανάγει στους βυζαντινούς χρόνους. Και έτσι πρέπει να είναι γιατί από το 950 μέχρι το 1350 μ.χ. η οροσειρά απο Ξάνθη μέχρι Κομοτηνή ήταν γεμάτη από μοναστήρια όπου ανέβαιναν και μόναζαν άνδρες σπουδαίοι, άρχοντες, στρατηγοί, γαιοκτήμονες, μορφωμένοι διδάσκαλοι και σοφοί καθηγητές, από την Κωνσταντινούπολη και όλη την Θράκη. Εδώ μεταξύ άλλων μόνασε για ένα διάστημα και ο Αγιος Γρηγόριος o Παλαμάς, πριν γίνει αρχιεπίσκοπος στην Θεσσαλονίκη. Ακόμα και σήμερα όλος ο τόπος είναι γεμάτος από ερείπια και θεμέλια ναών, μοναστηριών και ασκητηρίων.

Τόσα πολλά ήταν τα μοναστήρια ώστε όλο το όρος ονομαζόταν τότε ΠΑΠΙΚΙΟ και στη φήμη ήταν ισάξιο με το γνωστό Άγιον Όρος.

Τα τρία λοιπόν μοναστήρια είναι τα μόνα κατάλοιπα από το πλήθος των μοναστηριών της εποχής εκείνης και φαίνεται ότι κατόρθωσαν να διασωθούν επειδή ήταν συνδεδεμένα με την πόλη της Ξάνθης:

Ιερά Μονή Παμμεγίστων Ταξιαρχών

H Ιερά Μονή Παμμεγίστων Ταξιαρχών βρίσκεται βορειοδυτικά της πόλης και σε υψόμετρο 150 περίπου μέτρων.

Η ιστορία της Μονής μας είναι άγνωστη,  αφού δεν έχουν σωθεί πηγές από τη μακρά   ιστορική της διαδρομή.

Το μοναστήρι φαίνεται ότι γνώρισε ακμή  τον 19ο αιώνα, ενώ στις αρχές του   20ου αιώνα ο Μητροπολίτης Ξάνθης  Ιωακείμ  Σγουρός κατέβαλε σημαντικές  προσπάθειες για την ανοικοδόμησή του.  Σήμερα, στη Μονή, που είναι ανδρώα, στεγάζεται η Εκκλησιαστική Σχολή  Ξάνθης

Περισσότερες πληροφορίες: Ιερά Μητρόπολις Ξάνθης & Περιθεωρίου

Ιερά Μονή Παναγίας Αρχαγγελίωτισσας

Η Ιερά Μονή Παναγίας Αρχαγγελιώτισσας βρίσκεται βορειοανατολικά της Ξάνθης και σε υψόμετρο 160 μέτρων. Στη σημερινή της μορφή η Μονή ανοικοδομήθηκε γύρω στο 1840 από το Μητροπολίτη Ξάνθης Ευγένιο (1831-1848).

Οι δαπάνες καλύφθηκαν από χρήματα που συγκέντρωσαν οι κάτοικοι με εράνους. Σημαντική υπήρξε η οικονομική υποστήριξη των καπνεμπόρων της Ξάνθης. Το 1913, κατά την Πρώτη Βουλγαρική Κατοχή, τα κειμήλια της Μονής αφαιρέθηκαν και μεταφέρθηκαν στη Σόφια. Σήμερα, η Μονή είναι ανδρώα και στην ανατολική της πτέρυγα στεγάζεται το Εκκλησιαστικό Μουσείο της Μητροπόλεως Ξάνθης.

Περισσότερες πληροφορίες: Ιερά Μητρόπολις Ξάνθης & Περιθεωρίου

Ιερά Μονή Παναγίας Καλαμούς

Η Ιερά Μονή Παναγίας Καλαμούς είναι κτισμένη βόρεια της Ξάνθης σε υψόμετρο 170 μέτρων. Το όνομά της, σύμφωνα με την παράδοση, προέρχεται από της εύρεση της θαυματουργής εικόνας της Παναγίας μέσα σε καλαμώνα στις όχθες του ποταμού Κόσσινθου.

Η Μονή ιδρύθηκε πιθανότατα γύρω στον 11ο αιώνα. Έμμεσες μαρτυρίες για την ιστορική παρουσία της κατά τη χρονική περίοδο από τον 11ο στον 15ο αιώνα αποτελούν τα λειτουργικά χειρόγραφα τα οποία σήμερα βρίσκονται στη Σόφια. Μετά τα μέσα του 15ου αιώνα, η Μονή παρουσιάζει ακμή και τον 16ο αιώνα φαίνεται ότι στο χώρο της λειτουργούσε βιβλιογραφικό εργαστήριο. Από τον 17ο αιώνα σώζεται κώδικας με κτιτορική σημείωση, που χρονολογείται το 1645. Τον 18ο και τον 19ο αιώνα η Μονή αυξάνει την περιουσία της. Μετά τις σημαντικές καταστροφές που υπέστη από τους σεισμούς του 1829, άρχισε η ανοικοδόμησή της, που θα πρέπει να ολοκληρώθηκε στα χρόνια του Μητροπολίτη Ξάνθης Ιωακείμ Σγουρού. Από την εποχή αυτή σώζεται σήμερα η νότια πτέρυγα. Τα ιστορικά γεγονότα που επακολούθησαν συνετέλεσαν στην παρακμή της. Τα κειμήλιά της αφαιρέθηκαν από τους Βούλγαρους κατακτητές της Θράκης το 1913 και βρίσκονται σήμερα και αυτά στη Σόφια. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή η περιουσία της παραχωρήθηκε για την αποκατάσταση των ακτημόνων προσφύγων. Από τα σωζόμενα στη Μονή κειμήλια ενδιαφέρον παρουσιάζουν η εφέστια εικόνα της Παναγίας της «Καλαμιώτισσας», ενδεχομένως έργο του 15ου αιώνα, και η εικόνα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, έργο του 15ου αιώνα. Η μονή είναι γυναικεία.

Περισσότερες πληροφορίες: Ιερά Μητρόπολις Ξάνθης & Περιθεωρίου

Ιερά Μονή της Αγίας Ειρήνης

Η Ιερά Μονή της Αγίας Ειρήνης βρίσκεται στις βορειοανατολικές παρυφές της πόλης.

Ιδρύθηκε το έτος 1972 ως γυναικεία Μονή από το Μητροπολίτη Ξάνθης Αντώνιο. Κτίτοράς της θεωρείται ο αρχιμανδρίτης Αντώνιος Δαλάτσης. Στο χώρο της Μονής λειτουργεί το Ιεραποστολικό Κέντρο «Αγία Ειρήνη», στο οποίο φιλοξενούνται ορφανά παιδιά από την Παλαιστίνη. Στις 27 Ιουνίου 1994 δημοσιεύτηκε το Προεδρικό Διάταγμα της ιδρύσεώς της. Το καθολικό τιμάται στη μνήμη της αγίας μεγαλομάρτυρος Ειρήνης (5 Μαΐου) και εγκαινιάστηκε το 1982. Στη Μονή λειτουργούν επτά ναοί και παρεκκλήσια. 

Περισσότερες πληροφορίες: Ιερά Μητρόπολις Ξάνθης & Περιθεωρίου

ΙΕΡΟΙ ΝΑΟΙ ΞΑΝΘΗΣ

I.Ν. Ταξιαρχών Καβακίου

Αποσπάσματα από το βιβλίο «Ξάνθη – Η πόλη με τα χίλια χρώματα» 2008, κεφ. Οι εκκλησίες της Ξάνθης, ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΣΙΓΑΡΑΣ

Ο ναός των Παμεγίστων Ταξιαρχών Καβακίου είναι μια απλή τρίκλιτη βασιλική με μεταγενέστερο νάρθηκα.

Στη σημερινή του μορφή, ανοικοδομήθηκε το έτος 1835. Ενδεχομένως μέρος του ναού (ο ανατολικός τοίχος) ανήκει σε κτίσμα της μεσοβυζαντινής περιόδου. Το αξιόλογο ξυλόγλυπτο τέμπλο του, κατασκευασμένο πιθανότατα λίγο μετά το 1835, φέρει απλό φυτικό και ζωικό διάκοσμο. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η κεντητή εικόνα του αρχάγγελου Μιχαήλ. Έργο της Κωνσταντινουπολίτισσας, ενδεχομένως, κεντήστρας Αικατερίνας Μπουλλή, αφιερωμένη το έτος 1839, σύμφωνα με τη σχετική επιγραφή, από τον Ξανθιώτη άρχοντα Σγούρωφ.

Ι.Ν. Αγίου Δημητρίου Σαμακοβίου

O Nαός του Αγίου Δημητρίου Σαμακοβίου κτίστηκε στη σημερινή του μορφή στα τέλη της δεκαετίας του 1940, στα θεμέλια παλαιότερου, του έτους 1834, που ανοικοδομήθηκε από το Μητροπολίτη Ευγένιο. Σήμερα λειτουργεί ως παρεκκλήσιο του ναού των Ταξιαρχών Καβακίου.

I.Ν. Αγίου Γεωργίου

Η μνεία του 1394 για προσκύνημα του Αγίου Γεωργίου ίσως αποτελεί την πρώτη μέχρι σήμερα γνωστή πληροφορία για την ύπαρξη του σημερινού ναού του Αγίου Γεωργίου στην Ξάνθη.

Το μνημείο ανοικοδομήθηκε το 1835 και είναι μια απλή τρίκλιτη βασιλική με γυναικωνίτη και νάρθηκα, στον οποίο βρίσκεται ο τάφος του Χατζηαθανασίου Παπα-Μιχαήλου, πιθανότατα κτίτορα του ναού. Στον περίβολο είναι τοποθετημένο επιτύμβιο άγαλμα με νεοκλασικά- ακαδημαϊκά στοιχεία. Στη βάση του μνημείου υπάρχει αναθηματική επιγραφή, από την οποία συνεπάγεται ότι αφιερώθηκε από το Σταύρο Δαβίδοβιτς στη μνήμη της συζύγου του Ευθαλίας που πέθανε το 1866 στο Κίεβο, κτυπημένη από τη χολέρα.

I.Ν. Αγίου Βλασίου

Ο ναός του Αγίου Βλασίου εγκαινιάσθηκε στις 11 Απριλίου 1838. Από το απλό ξύλινο τέμπλο του ναού ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι εικόνες του Χριστού Παντοκράτορα, έργο του «εκ Τρικάλλων» αγιορείτη αγιογράφου Νικηφόρου, που φέρει χρονολογία 1812.

Στον ίδιο καλλιτέχνη θα πρέπει να αποδοθούν και οι άλλες εικόνες του τέμπλου, δηλαδή του Τιμίου Προδρόμου, του Αγίου Βλασίου, της Θεοτόκου και του Αγίου Δημητρίου. Πέρα από την καλλιτεχνική τους σημασία, οι εικόνες αυτές παρουσιάζουν ενδιαφέρον και για την τοπική ιστορία, αφού στις περιγραφές τους διασώζονται ονόματα Ξανθιωτών χορηγών. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι δύο ανάγλυφοι μαρμάρινοι κηροστάτες, ο ένας από τους οποίους φέρει αφιερωματική επιγραφή και χρονολογία 1757.

Ιερός Μητροπολιτικός Ναός Τιμίου Προδρόμου

Η πρώτη μέχρι σήμερα γνωστή μαρτυρία για το μητροπολιτικό ναό του Τιμίου Προδρόμου ανάγεται στα τέλη του 16ου αιώνα, ενώ μια δεύτερη στο έτος 1602. Για το επόμενο χρονικό διάστημα οι πηγές σιωπούν μέχρι το έτος 1809, όταν σε επιστολή του μητροπολίτου Ξάνθης Σεραφείμ προς τη μονή Βατοπεδίου με ημερομηνία 18 Μαΐου του έτους αυτού, αναφέρεται ότι ο ναός καταστράφηκε από πυρκαγιά. Δεν είναι γνωστό αν εν τω μεταξύ επισκευάστηκε, όμως θα πρέπει να κατέπεσε από τους σεισμούς του 1829. Ο σημερινός ναός ανοικοδομήθηκε το 1839, όπως φαίνεται από δύο ανάγλυφες επιγραφές που βρίσκονται εξωτερικά στον ανατολικό και δυτικό τοίχο. Ανοικοδομήθηκε χάρη στις προσπάθειες του Μητροπολίτη Ευγενίου, ενώ η επιτύμβια επιγραφή που βρίσκεται στο νότιο τοίχο αναφέρεται στο έργο του μητροπολίτη αυτού. Ο ναός είναι μια τρίκλιτη τρισυπόστατη βασιλική (το κεντρικό κλίτος αφιερωμένο στο Γενέσιο του Τιμίου Προδρόμου, το βόρειο στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου και το νότιο στο νεομάρτυρα Άγιο Γεώργιο τον εν Ιωαννίνοις). Από τις εικόνες του σύγχρονου τέμπλου ξεχωρίζουν αυτές του Γενεσίου του Προδρόμου, έργο του αγιορείτη αγιογράφου Ιωάσαφ(1842) και της Σύναξης των Δώδεκα Αποστόλων, αφιερωμένη από τον πρόκριτο της πόλης Κωνσταντίνο Γρηγορίου Ματσίνη, το 1857.

I.Ν. Ακάθιστου Ύμνου

Ο ναός του Ακαθίστου Ύμνου είναι μια τρίκλιτη βασιλική που ανοικοδομήθηκε το 1861 στα θεμέλια παλιότερου και μικρότερων διαστάσεων ναού.

Ιδιαίτερης λατρευτικής και καλλιτεχνικής αξίας είναι η εικόνα της βρεφοκρατούσας Θεοτόκου, που μπορεί να χρονολογηθεί τον 16ο αιώνα, με επιζωγραφήσεις του 18ου αιώνα. Από τις εικόνες του τέμπλου αναφέρονται αυτές του Χριστού, της Θεοτόκου, του Τιμίου Προδρόμου και της Αγίας Τριάδος, έργα του Κωνσταντινουπολίτη ζωγράφου Νικολάου από το Χάσκιοϊ (1863).

I.Ν. 12 Αποστόλων

Ο ναός των 12 Αποστόλων βρίσκεται στη συνοικία Χατζησταύρου, η οποία ιδρύθηκε και αναπτύχθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα. Η Δημογεροντία Ξάνθης εκτιμώντας την επέκταση της πόλης καθώς και την εγκατάσταση στην περιοχή αυτή Βουλγάρων οπαδών της Εξαρχίας αποφάσισε, στις 20 Σεπτεμβρίου 1897, μετά από πρωτοβουλία του Μητροπολίτη Ιωακείμ Σγουρού, την ανέγερση μεγαλοπρεπούς ναού. Λόγω της κωλυσιεργίας των οθωμανικών αρχών, ο ναός άρχισε να ανοικοδομείται το έτος 1907 σε οικόπεδο που παραχώρησαν οι κόρες του Σταύρου Χατζησταύρου, Πολυξένη Π. Κουγιουμτζόγλου και Ευαγγελινή Κ. Μπίκα. Τελικά ο ναός αποπερατώθηκε στις 5 Δεκεμβρίου 1954, αφού λειτούργησε για μακρό χρονικό διάστημα. Ο ναός έχει εκλεκτικό ύφος με στοιχεία νεοκλασικά αλλά και νεοβυζαντινά. Στον περίβολο του ναού υπάρχουν δύο επιτύμβιες στήλες του Σταύρου Χατζησταύρου ή Χεκίμογλου Τζαμίχα (23 Ιουλίου 1889).